Στις 14 Σεπτεμβρίου εορτάζεται πανηγυρικά «η παγκόσμιος Ύψωσις του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού». Αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες εορτές της Ορθοδόξου Εκκλησίας, προκειμένου να τιμηθεί το γεγονός της υψώσεως του Σταυρού μετά την εύρεση του από την Άγια Ελένη. Το γεγονός αυτό έλαβε χώραν ως εξής:
Στα πλαίσια της ευλαβούς πολιτικής του Μέγα Κωνσταντίνου έστειλε και τη μητέρα του αγία Ελένη στα Ιεροσόλυμα για να βρει τον Τίμιο Σταυρό. Η μητέρα του ανέλαβε με χαρά τη δύσκολη αποστολή.
Σύμφωνα με την αρχαιότατη παράδοση, το ακριβές σημείο όπου ήταν ο λοφίσκος τού Γολγοθά και θαμμένος ο Τίμιος Σταυρός, υπέδειξε κάποιος Εβραίος, ονόματι Ιούδας, όταν συνέβη το ακόλουθο θαύμα: Στο σημείο κάτω από το οποίο, βαθιά στο χώμα, βρισκόταν ο Σταυρός τού Κυρίου,
φύτρωνε ένα μικρό φυτό πού μοσχοβολούσε και το οποίο λεγόταν βασιλικό χόρτο, ή βασιλικός. Κι ενώ το ξερίζωναν εκείνο ξαναφύτρωνε. ( Γιαυτό στην εορτή της Ύψωσις του Τιμίου Σταυρού, μοιράζετε στους πιστούς, βασιλικός * ) . Η αγία Ελένη μετά από θερμή προσευχή ζήτησε να της δοθεί από τον Θεό σημείο. Και της δόθηκε: Μικρός σε ένταση σεισμός σημειώθηκε στο σημείο εκείνο, άνοιξε η γη και από το μικρό άνοιγμα πρόβαλε ο ευωδιαστός βασιλικός. Τότε έδωσε εντολή να σκάψουν οι εργάτες ακριβώς εκεί. Δεν άργησαν να βρεθούν οι τρεις σταυροί: τού Χριστού και «των συσταυρωθέντων δύο ληστών». Ποιος όμως ήταν τού Σωτήρος Κυρίου; Πάλι κατά την παράδοση, την οποία αναφέρουν εκκλησιαστικοί συγγραφείς, η απορία λύθηκε με τον έξης θαυματουργικό τρόπο: Κοντά στο σημείο πού έγινε η ανεύρεση των σταυρών βρισκόταν μία βαριά
άρρωστη γυναίκα. Ακούμπησαν πάνω της, διαδοχικά, τούς δύο σταυρούς χωρίς αποτέλεσμα. Ύστερα έκαναν το ίδιο και με τον τρίτο. Και, ώ τού θαύματος, η άρρωστη έγινε αμέσως καλά!
Η αγία Ελένη και οι λοιποί παρόντες κατάλαβαν ότι αυτός ήταν ο Τίμιος Σταυρός. Πολλοί μάλιστα από τούς Εβραίους πίστεψαν στο Χριστό. Η δε αγία Ελένη ανέθεσε το έργο της ανεύρεσης και των ήλων (καρφιών) με τα οποία κάρφωσαν τα άχραντα χέρια και τα πόδια τού Ιησού πάνω στο ξύλο τού Σταυρο. Η είδηση της εύρεσης τού Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού χαροποίησε όλους τούς χριστιανούς, ο δε αυτοκράτορας Μέγας Κωνσταντίνος επιχορήγησε γενναιόδωρα και η μητέρα του
αγία Ελένη ανήγειρε στο σημείο όπου βρέθηκε ο Σταυρός τον ιερό ναό της Αναστάσεως. Επίσης το ναό της Γεννήσεως στη Βηθλεέμ, άλλον στο όρος των Ελαιών κ.λπ. Πριν αναχωρήσει για την Κωνσταντινούπολη έκοψε (κατά την παράδοση) τον τίμιο Σταυρό κάθετα, με αποτέλεσμα να έχει δύο Σταυρούς, λεπτότερους ως προς το πάχος. Τον έναν άφησε στα Ιεροσόλυμα, τον άλλον πήρε μαζί της.
Η αγία Ελένη, κομίζοντας το υπερπολύτιμο εύρημα, έφτασε στην Κωνσταντινούπολη το έτος 327. Ο αυτοκράτορας γιος της Κωνσταντίνος, οι επίσκοποι, οι πρεσβύτεροι, οι διάκονοι και όλος ο λαός υποδέχτηκαν τον τίμιο Σταυρό με ευλάβεια και δάκρυα χαράς. Ο επίσκοπος Μακάριος τον έθεσε στη διάθεση των χριστιανών για προσκύνηση. Ενώ ο Κωνσταντίνος, δύο από τούς ήλους (καρφιά) τοποθέτησε, κατά την παράδοση, στο βασιλικό του στέμμα και τμήμα τού Σταυρού έφερε στη Ρώμη και το αποθησαύρισε στο ναό πού ανήγειρε προς τιμήν τού Τιμίου Σταυρού.
Αρκετά μοναστήρια υποστηρίζουν ότι κατέχουν μικρά τεμάχια από το Σταυρό τού Κυρίου. Το μεγαλύτερο όμως απ’ αυτά βρίσκεται στην αγιορείτικη Ιερά Μονή τού Ξηροποτάμου.
Η Ύψωσις του Τιμίου Σταυρού
Η πρώτη αυτή «Ύψωσις» και προσκύνησις τού τιμίου Σταυρού αρχικά στην Ιερουσαλήμ και λίγο αργότερα στην Κωνσταντινούπολη, ακολουθήθηκε και από δεύτερη, 300 περίπου χρόνια αργότερα
Το έτος 614 οι Πέρσες εισέβαλαν και στην περιοχή της Παλαιστίνης και τη λεηλάτησαν. Μεταξύ άλλων άρπαξαν ως λάφυρο και τον Τίμιο Σταυρό τον οποίο και μετέφεραν στην πατρίδα τους. Ο Ηράκλειος κατόρθωσε στη συνέχεια να κατανικήσει σε όλα τα μέτωπα τούς Πέρσες. Έφτασε μάλιστα μέχρι την Περσία «και ανέλαβε πάλιν τον Τίμιον Σταυρόν», το έτος 628. Τότε έγινε, μέσα σε πανηγυρική ατμόσφαιρα, η δεύτερη «Ύψωσις». Και με αυτήν συνδέεται ο γνωστότατος ύμνος, πού αποτελεί και το απολυτίκιο της εορτής:Σώσον, Κύριε, τον λαόν σου και ευλόγησον την κληρονομίαν σου, νίκας τοις βασιλεύσι κατά βαρβάρων δωρούμενος, και το σον φυλάττων δια του Σταυρού σου πολίτευμα.
* Σημ: Σημερινή προετοιμασία στην εκκλησία μας για την αυριανή Ύψωσις του Τιμίου Σταυρού, με βασιλικό που έφεραν όλα σχεδόν τα σπίτια του χωριού μας !